ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Արտեմ Ասատրյանը Tert.am-ի հետ հարցազրույցում անդրադառնում է վերջին մեկ տարում սոցիալական պաշտպանության ոլորտում իրականացված աշխատանքներին, գնահատում նախկին բարեփոխումները և անդրադառնում ամենաթարմ` տեղեկատվական միասնական համակարգին և միասնական ընդունարանների ստեղծմանը:
-Պարո՛ն Ասատրյան, երկար տարիներ սոցիալական ապահովության ոլորտում եք, իրականացրել եք բազմաթիվ բարեփոխումներ, վերջինը սոցիալական միասնական ընդունարաներն են, որոնք նախատեսված են իրականացնել երեք տարում: Նաև ասեք` ո՞րն է համակարգի ամենացավոտ խնդիրը, որը չի ստացվում լուծվել:
– Անլուծելի խնդիրներ չկան: Հարցի երկրորդ մասի հետ կապված ասեմ, որ որպեսզի իրականացված ծրագրերն ամբողջությամբ դարձնենք հասցեական, արդյունավետ ու ինքնաշխատ, մեզ անհրաժեշտ է սոցիալական պաշտպանության և այլ ոլորտների տեղեկատվությունն ընդգրկող միասնական տեղեկատվական համակարգ, որի աշխատանքները ներկայումս ընթանում են: Շատ կարևոր նախադրյալ է, որ մեկ տարածքում՝ մեկ կենտրոնում տեղակայվեն սոցիալական ծառայություն մատուցող բոլոր մարմինները` միասնական ընդունարանների տեսքով. վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս չորս մարմինները միմյանց հետ համագործակցելու և աշխատելու խնդիր ունեն: Նաև ասեմ, երբ այդ մարմիններն ավելի շատ են շփվում, ավելի հաղորդակից են դառնում մարդու խնդիրներին: Եվ մեկ ինտեգրված սոցիալական կենտրոնում բոլոր տեղեկատվական շտեմարանների առկայությունը քաղաքացու`տարբեր տեղեկանքներ ներկայացնելու համար այս ծառայությունից մյուսը վազելը փաստորեն, բացառում է:
Ի դեպ, ասեմ, որ արդեն հիմա համակարգում ինչ–որ բան փոխվում է, այն իմաստով, որ մարդուն անտեղի չվազեցնեն` տարբեր տեղեկանքներ ձեռք բերելու համար:
Եթե մենք այդ բոլոր ծառայությունները ապահովում ենք, բայց չկա միասնական տեղեկատվական համակարգ, լիարժեք ծառայությունները մատուցելու խնդիրը միշտ առկա կմնա:
-Այսինքն` այս տեղեկատվական միասնական համակարգի ձևավորումը պետք է իրականացվի միասնական ընդունարանների միջոցով, որոնց հիմնումը նաև բյուրոկրատական հոգեմաշ ընթացակարգերը նվազագույնի հասցնելն է, տեղեկանքներ տանել-բերելը:
-Միանշանակ, ինչպես նաև, քաղաքացիներից դիմում չընդունելը, ինչն այսօր մեզ համար հարցերի հարց է: Սա մեր հիմնարար խնդիրն է, որովհետև այլ պարագայում միշտ բաց է մնալու խնդիրը, թե արդյո՞ք այդ քաղաքացին այդ սոցիալական ծառայության իրավունքն ունե՞ր, թե չուներ:
Մեր քաղաքացիներն այսօր այցելում են ոչ ինտեգրված կենտրոններ, շփվում են տեսուչների հետ, որոնք հենց որոշում կայացնողներն են, և երբ այդ որոշում կայացնողները պարզաբանումներ են տալիս, ապա բանավոր պարզաբանումների ժամանակ շատ դեպքերում այդպես էլ չպարզաբանված հարցեր են մնում: Միգուցե, թյուրըմբռնումներ են լինում կամ այլ պատճառներ, որի արդյունքում քաղաքացին երբեմն զրկվում է սոցիալական ծառայություն ստանալու իր իրավունքից:
Նշեմ, որ միասնական ընդունարաններում դիմում ընդունողների միակ գործառույթը դիմում ընդունելն է, որոշում կայացնողները այլ մարդիկ են: Նախատեսված է նաև խորհրդատուների ինստիտուտ: Եվ սա, ըստ իս, ամենակարևոր խնդիրներից մեկն է, նաև հակակոռուպցիոն տեսանկյունից, երբ տեսուչը քաղաքացուն չի տեսնում: Կրկնում եմ` քաղաքացուն այս դեպքում սպասարկում է դիմում ընդունողը: Վերջ: Սա միանշանակ քաղաքացու համար հարմար է: Տեսեք. եղել են դեպքեր, երբ օրինակ` կառավարությունից ոտքով գնացել եմ նախարարություն, ինձ մոտեցել է մարդ, հարցրել է` «էս սոցապի տեղը մի հատ կասե՞ք»: Մարդուն հարցնում ես`ո՞ր սոցապի». կենսաթոշակայի՞ն, զբաղվածությա՞ն, թե՞ նպաստների, թե՞ բժշկասոցիալական: Սրանք 4 տարբեր տեղերում են, մարդը նույնիսկ տեղը չգիտի, մեկը ասել է, գնացել է, պարզվել է, որ խոսքը այն մեկի մասին է: Հիմա, երբ այս չորսին հավաքում ես մի կենտրոնում, արդեն մարդկանց մոտ ասոցացվում է, որ «սա էն սոցիալական հարցերի կենտրոնն է» և վերջ: Մարդու համար այսքան (մատներով ցույց է տալիս – Tert.am) փոքր խնդիր ենք լուծում:
Ասեմ, նաև, մենք այս շրջանակում նախատեսում ենք նաև մասնագիտական, վերապատրաստման ծրագրեր ու սոցաշխատողի էթիկայի կանոնների հաստատում:
– Նախարարություններն արդեն ամփոփեցին, թե կառավարության ձևավորումից հետո անցած մեկ տարում ինչ է արվել: Ի՞նչ Ձեզ հաջողվեց անել վերջին մեկ տարում՝ ըստ արդյունքների և ծրագրերի:
– Սոցիալական ապահովության ոլորտում իրականացված աշխատանքների արդյունքները դիտարկենք մի քանի ուղղություններով: Կենսաթոշակային ոլորտում 2014–ին բարձրացրել ենք թոշակները շուրջ 14.5 տոկոսով, բայց որ ավելի կարևոր էր՝ մենք փոխեցինք կենսաթոշակի հաշվարկման կարգը: Նպատակն այն էր, որպեսզի այն 30 մլրդ. դրամը, որը հատկացվեց կենսաթոշակների ավելացմանը, հնարավորինս ուղղեինք ավելի ցածր եկամուտ ունեցող կենսաթոշակառուներին: Առհասարակ, վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ կենսաթոշակառուներն են առավելապես ենթակա աղքատության ռիսկին և բնական է, որ աղքատության գծից բարձր կենսաթոշակի հատկացումը կառավարության գերակայությունն է: Այս առումով, կատարված աշխատանքները թույլ տվեցին բարձրացնելով ավելի քան 500.000 կենսաթոշակառուների կենսաթոշակները` ապահովել ևս շուրջ 100 հազար անձանց կենսաթոշակների չափի գերազանցումը աղքատության գծից: Տարվա կեսին բարձրացրեցինք զինվորական կենսաթոշակները, ու նաև՝ պարգևավճարները, որոնք տրվում էին հաշմանդամ զինծառայողներին և զոհված զինծառայողների ընտանիքներին: Այս աշխատանքները շարունակական բնույթ են կրում. և 2015-ին, ինչպես գիտեք՝ թոշակները կրկին ավելացվեցին շուրջ 14 տոկոսով՝ նույն տրամաբանությամբ: Ուզում եմ հիշեցնել, որ այս տարվա հուլիսի 1-ից նույնպես նախատեսված է զինվորական կենսաթոշակների չափերի ավելացում: Ապրիլ ամսից, գիտեք, որ Ցեղասպանությունը վերապրածներին օժանդակության չափը սահմանվեց 100 հազար դրամ, իսկ մայիսի մեկից Հայրենական մեծ պատերազմի վետերաններին տրվող պատվովճարներն ավելացվեցին, երբ 25 000 դրամի փոխարեն սահմանվեց 50 հազար դրամ: Այսինքն՝ 2014-ին միայն կենսաթոշակների մասով ավելացումները կազմել են 14,5 տոկոս, 2015-ին՝ 14 տոկոս` շուրջ 500 հազար անձանց մասով, իսկ նշածս մյուս խմբերի մասով՝ կրկնակի: Բացի դրանից, 2014 թվականի հուլիսի 1-ից գործարկվեց երկար տարիներ մշակված բազմաստիճան կենսաթոշակային համակարգը, որն առավելապես կարևորում եմ կենսաթոշակային համակարգի երկարաժամկետ ֆինանսական կայունության ապահովման և կենսաթոշակի ու անձի կողմից կատարված վճարման միջև անմիջական կապի ապահովման տեսանկյունից:
-Այս բարձրացումների համար նախատեսված գումարները միայն պետբյուջեի կողմից ավելացումների հաշվին են եղել, թե՞ այլ միջոցներով:
-Ե՛վ բյուջեի ավելացումները, և՛ հատկացված միջոցների առավել արդյունավետ ու հասցեական ծախսերի միջով գրանցված արդյունքներն են, որը մենք իրականացրել ենք ներքին ռեսուրսների հաշվին` որոշակի խմբերի համար անելով այդ ավելացումները: Այսինքն` վետերանների և զոհված ու հաշմանդամ զինծառայողների ընտանիքներին հատկացումները եղել են ներքին կառավարման արդյունքում՝ խնայված ներքին ռեսուրսների հաշվին:
-Առհասարակ, ստանձնելով ոլորտի պատասխնատվությունը, ի՞նչ խնդիրներ տեսաք, որ փորձեցիք լուծել, ի՞նչն է առ այսօր հաջողվել, ինչը՝ ոչ: Խոսքը, նախևառաջ, բարեփոխումների մասին է:
-Այնպես չէ, որ համակարգում նոր մարդ էի՝ նախարարի պաշտոնը ստանձնելիս. 1999-ից սոցիալական պաշտպանության համակարգում եմ աշխատում: Բայց, այնուամենայնիվ, մինչ այդ համակարգում էի կենսաթոշակային ոլորտը սոցիալական աջակցությունը: Այն խիստ ընդգրկուն է, և բնական է, որ խնդիր կար բոլոր համակարգերի հետ կապված՝ առաջին հերթին իրականացնել իրավիճակի ամբողջական և խորքային վերլուծություն ու գույքագրում՝ վերհանելու հիմնական խնդիրները, որոնք պիտի լուծում ստանային: Ամենակարևոր խնդիրը, որն ակնհայտ էր՝ այն է, որ սոցիալական ծառայությունների մատուցման ոլորտում պետք էր անցում կատարել հատվածային սոցիալական ծառայությունների մատուցումից համալիր ինտեգրված սոցիալական ծառայության տրամադրմանը: Ի՞նչ է սա նշանակում. երբ առանձին-առանձին ոլորտներում դիտարկում ես՝ պետության կողմից ինչ ծրագրեր են իրականացվում և ինչ ծառայություններ են մատուցվում, հասկանալի է դառնում, որ այստեղ հատումները շատ են: Այսինքն՝ նույն կատեգորիաների անձինք կարող են տարբեր ծրագրերի շահառուներ լինել, իսկ որոշ կատեգորիաներ` դուրս մնացած լինեն: Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս ծրագրերի, ինչպես պետության, այնպես էլ հենց քաղաքացիների տեսանկյունից, արդյունավետությունը բարձրացնելու համար պետք է այս ամենը դիտարկել ինտեգրված՝ փոխլրացնող, շարունակականության շրջանակներում: Եվ այստեղ ամենակարևոր խնդիրը, որ ամրագրեցինք, կարիքի գնահատման հիման վրա սոցիալական ծառայությունների մատուցման համակարգի ներդրումն էր կամ ինտեգրված սոցիալական ծառայությունը, որի ներդրման միջոցառումների ծրագիրը հաստատվեց 2012-ից` կառավարության որոշմամբ: Կարող եմ ասել, որ անցած տարիների ընթացքում մենք առարկայացրել ենք մոդելը, որին անցումը ենթադրելու էր սոցիալական պաշտպանության համակարգում ունենալ ավելի արդյունավետ համակարգ: Եվ մեր միջազգային գործընկերների հրապարակած ուսումնասիրություններում, որոնցում կան նաև առաջարկներ ու դիտարկումներ, նրանք հստակ արձանագրում են, որ անցում կատարելով ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների համակարգին՝ Հայաստանը միանգամից երկու քայլ է կատարում՝ հատվածային ծառայությունների մակարդակից անցում կատարելով կարիքի գնահատման հիման վրա համալիր սոցիալական ծառայությունների մատուցմանը: Նշենք, որ սա արդեն այն համակարգն է, որը գործում է զարգացած սոցիալական պաշտպանության համակարգ ունեցող եվրոպական բազմաթիվ երկրներում: Մեկ այլ շատ կարևոր խնդիր, երբ տարբեր ենթաոլորտներում իրականացվող ծրագրերը համադրում ես մեկը մյուսի հետ ու դիտարկում ՝ արդեն մարդու տեսանկյունից տեսնում ես, որ շատ կարևոր խնդիրներ են լուծվում: Մասնավորապես. անձը, ելնելով իր անձնական կարիքների գնահատումից, դիմում է սոցիալական ծառայություն` նպաստ ստանալու համար: Երբ մեխանիկորեն այդ նպաստի տրամադրման գործառույթն է իրականացվում, մեծ հաշվով, մենք այդ անձի կամ իր ընտանիքի համար մեծ խնդիր չենք լուծում, որովհետև նրա կարիքը պետք է գնահատվի ամբողջության մեջ: Օրինակ՝ եթե խոսքը աշխատունակ անձի մասին է, նա պետք է ընդգրկվի զբաղվածության ծրագրերում. նրան մենք պետք է դարձնենք աշխատաշուկայում մրցունակ ու զբաղված, որ նա կարողանա ապահովել իր նվազագույն եկամուտը:
-Դա կարծեմ թեզ է՝ տալ ոչ թե ձուկ, այլ կարթ, որպեսզի սովորի ձուկ որսալ: Բայց արդյո՞ք դա արդարացնում է իրեն, նաև վատ գործատուների տեսանկյունից:
-Ամեն ինչ կարող է լինել, բայց երբ մենք խոսում ենք գործազուրկի կարգավիճակի մասին, նաև օրենքով, որ ընդունեցինք՝ եթե անձը աշխատունակ է և դիմում է աշխատանքի հաշվառման համար, կարող է ստանալ գործազուրկի կարգավիճակ: Նախկինում, գյուղատնտեսական նշանակության հողերի սեփականատերերը, կամ հաշմանդամություն ունեցողները չէին կարող ստանալ այդ կարգավիճակը: Հիմա, եթե անձը իսկապես աշխատանք է փնտրում, նրան՝ ուսուցման, հմտությունների զարգացման ծրագրերում ընդգրկելով, կամ որևէ գործատուի աջակցելով, որ տվյալ անձին իր մոտ աշխատանքի վերցնի, որոշ ժամանակ փոխհատուցելով իր ծախսերը, մենք սրանով այդ անձին իսկապես աջակցում ենք: Եվ ես կարծում եմ, որ աշխատունակ անձի համար սոցիալական խնամառությունը պետք է բացառել առհասարակ:
Առհասարակ խնդիրները բազմաթիվ և բազմաբնույթ են սոցիալական ոլորտում և կարծում եմ, որ այդ խնդիրների հասցեական և արդյունավետ լուծումները կարող են տրվել միայն համակարգային բարեփոխումների արդյունքում, ինչը որ մենք փորձում ենք անել այսօր:
